Protium heptaphyllum

Protium heptaphyllum est une espèce d'arbres de la famille des Burseraceae.

Protium heptaphyllum
Description de cette image, également commentée ci-après
Photographie montrant les fruits et les feuilles de Protium heptaphyllum
Classification Tropicos
Règne Plantae
Classe Equisetopsida
Sous-classe Magnoliidae
Super-ordre Rosanae
Ordre Sapindales
Famille Burseraceae
Genre Protium

Espèce

Protium heptaphyllum
(Aubl.) Marchand, 1873[1]

Synonymes

Selon Tropicos (7 juin 2024)[2]

  • Icica heptaphylla Aubl. - Basionyme
  • Icica surinamensis Miq.
  • Protium almecega var. ulei Swart
  • Protium angustifolium Swart
  • Protium aromaticum Engl.
  • Protium heptaphyllum (Aubl.) Marchand subsp. heptaphyllum
  • Protium heptaphyllum subsp. ulei (Swart) Daly
  • Protium heptaphyllum var. floribundum Swart
  • Protium heptaphyllum var. multiflorum (Engl.) Swart
  • Protium heptaphyllum var. surinamense (Miq.) Swart
  • Protium heptaphyllum var. unifoliolatum Swart
  • Protium hostmannii var. brasiliense Swart
  • Protium multiflorum Engl.
  • Protium octandrum Swart
  • Tingulonga heptaphylla (Aubl.) Kuntze
  • Tingulonga multiflora (Engl.) Kuntze

Selon GBIF (7 juin 2024)[3]

  • Amyris ambrosiaca Vell.
  • Amyris brasiliensis Willd.
  • Amyris brasiliensis Willd. ex Engl.
  • Amyris pernambucensis Arruda
  • Bursera tacahamaca (Kunth) Baill.
  • Elaphrium heptaphyllum (Aubl.) Spreng.
  • Elaphrium heptaphyllum (Aubl.) Spreng. ex D.Dietr.
  • Icica ambrosiaca Mart.
  • Icica guianensis Triana & Planch.
  • Icica heptaphylla Aubl. - Basionyme
  • Icica salzmanni Turcz.
  • Icica surinamensis Miq.
  • Icica tacamahaca Kunth
  • Protium angustifolium Swart
  • Protium aromaticum Engl.
  • Protium heptaphyllum var. angustifolium Engl.
  • Protium heptaphyllum var. aromaticum (Engl.) Swart
  • Protium heptaphyllum var. brasiliense Engl.
  • Protium heptaphyllum var. floribundum Swart
  • Protium heptaphyllum var. grandiflorum Engl.
  • Protium heptaphyllum var. multiflorum (Engl. ex Mart.) Swart
  • Protium heptaphyllum var. surinamense (Miq.) Swart
  • Protium heptaphyllum var. unifoliolatum Swart
  • Protium hostmannii var. brasiliense Swart
  • Protium hostmannii var. brasiliensis Swart
  • Protium multiflorum Engl.
  • Protium octandrum Swart
  • Protium tacamahaca (Kunth) Marchand
  • Tingulonga heptaphylla (Aubl.) Kuntze
  • Tingulonga multiflora (Engl.) Kuntze

Il est connu en Guyane sous les noms de bois l'encens (Créole), Moni (Nenge tongo), Sipɨ (Wayãpi), Si:po (Kali'na), Haiawa (Lokono)[4], au Venezuela comme Caraña, Catamajaca, Catamajaca hoja fina, Chipo-yek (Arekuna), Currucay, Damenu (Yekwana), Friaco, Guate de gallina, Marahkuyó, Marahkwa, Tacamahaca, Tacamahaca negra, Tacamajaca, Tacamajaco[5], et au Brésil comme almecegueira, breu-branco-verdadeiro (Amazônia), almecegueira-eheirosa, almecegueira-de-eheiro, almecegueira-vermelha, almecegueiro-bravo[6].

Description

modifier

Protium heptaphyllum est un arbuste ou arbre de haut de 1,5 à 30 m, pour un tronc de 40-60 cm de diamètre. Les feuilles sont pennées, à 2-4 articulations, avec des lollobes de 7-10 cm de long et 4-5 cm de large[5],[6].

En 1953, Lemée en propose la description suivante de Coutarea hexandra :

« P. heptaphyllum March. (Icica h. Aubl., I. tacamahaca H.B.K.). Arbre petit ou grand très polymorphe; feuilles à pétiole de 0,04-0,05, en général 2-3 paires de folioles (parfois 1-4) de 0,07-0,12 sur 0,03- 0,05, oblongues-lancéolées ou -elliptiques, rétrécies au sommet et à acumen obtus subcoriaces, 10-14 paires de nervures secondaires ; inflorescences axillaires gloméruliformes très ramifiées avec bractées et bractéoles ; fleurs 4 (-5)-mères d'un vert jaunâtre ou rougeâtre, calice cupuliforme, pistil glabre, ovaire à 4 lobes et 4 loges, style (dans les fleurs femelles au moins) aussi long que l'ovaire ; drupe de 12-15 mm. sur 7-15, ovoïde avec un noyau ou globuleuse 2-3-lobée avec 2-3 noyaux. péricarpe rouge, pulpe blanche. - Herbier Lemée (Cayenne : Montabo).

Parmi les principales variétés on peut citer : 1° P . trifoliolatum Engl. avec majorité de feuilles 3-foliolées. - Mana ; 2° P. surinamense S wart (Icica s . Miq.) à iolioles lancéolées, inflorescences g~andes et lâches mais plus courtes que le pétiole de la feuille voisine. - Guy. holl. (Albina) ; 3° P. unifoliolatum Swart, à féuilles en général 1-foliolées (parfois 3-foliolées). - Guy. holl. (riv. Lawa) ; 4° P. brasiliense Engl., feuilles souvent à 1-2 paires de folioles, Heurs longues de 4-Q mm. et drupe de plus de 17 mm. - riv. Gonini , ; 5° P. multiflorum Swart, feuilles en général, à une paire (parfois 2) de folioles petites (0,06 sur 22 mm.), pédicelles aussi longs que les fleurs, celles-ci lon gues de 3-4 mm. - Guy. holl. (Albina). »

— Albert Lemée, 1953.[7]

Répartition

modifier

Protium heptaphyllum est présent de la Colombie au Paraguay, en passant par le Venezuela, le Guyana, le Suriname, la Guyane, le Pérou, le Brésil, et la Bolivie[5].

Écologie

modifier

Protium heptaphyllum est à feuillage persistant, héliophile, poussant dans les forêt de plaine semi-décidue à sempervirente, les forêts ripicoles, les affleurements granitiques, les savanes arbustives, et les formations secondaires, à 0-1 000 m d'altitude[5].

Il produit chaque année un grand nombre de graines viables, qui sont largement disséminées par les oiseaux[6].

Ses graines sont récoltées par la fourmi coupeuse de feuilles Atta sexdens[8].

La résine et l'huile essentielle de Protium heptaphyllum ont été étudiées[9],[10],[11],[12],[13]. Elle aurait des propriétés anxiolytiques et antidépressives[14], pharmacologiques[15], gastroprotectrices et anti-inflammatoires[16], acaricide[17], analgésiques[18], cytotoxique, antimicrobiennes et antimutagènes[19], antioxydantes[20], leishmanicide[21], antihyperglycémique et hypolipidémique[22], anti-inflammatoire[23], antimicrobien et antioxydant[24].

Liste des sous-espèces et variétés

modifier

Selon Catalogue of Life (15 août 2014)[25] :

  • sous-espèce Protium heptaphyllum subsp. cordatum
  • sous-espèce Protium heptaphyllum subsp. heptaphyllum
  • sous-espèce Protium heptaphyllum subsp. ulei

Selon The Plant List (15 août 2014)[26] :

  • sous-espèce Protium heptaphyllum subsp. cordatum (Huber) D.C. Daly
  • sous-espèce Protium heptaphyllum subsp. ulei (Swart) Daly

Selon Tropicos (15 août 2014)[1] (Attention liste brute contenant possiblement des synonymes) :

  • sous-espèce Protium heptaphyllum subsp. cordatum (Huber) Daly
  • sous-espèce Protium heptaphyllum subsp. heptaphyllum
  • sous-espèce Protium heptaphyllum subsp. ulei (Swart) Daly
  • variété Protium heptaphyllum var. brasiliense Engl.
  • variété Protium heptaphyllum var. floribundum Swart
  • variété Protium heptaphyllum var. multiflorum (Engl.) Swart
  • variété Protium heptaphyllum var. puberulum Engl.
  • variété Protium heptaphyllum var. surinamense (Miq.) Swart
  • variété Protium heptaphyllum var. unifoliolatum Swart

Protologue

modifier
Matayba guianensis par Aublet (1775) L'on a groſſi toutes les parties de la fleur & le fruit eſt de groſſeur naturelle. - 1. Bouton de fleur. - 2. Fleur épanouie. - 3. Pétale vu de face. - 4. Pétale vu de côté. - 5. Diſque. Étamines. Ovaire. Stigmate. - 6. Diſque. Étamines. - 7. Étamines. - 8. Calice. Diſque. Piſtil. - 9. Calice. Diſque. - 10. Capſule. - 11. Capſule coupée en travers à ſon ſommet. - 12. Capſule coupée en travers. - 13. Oſſelets. - 14. Oſſelet caſſé. Amande.[27]

En 1775, le botaniste Aublet a décrit Protium heptaphyllum sous le nom de Icica heptaphylla, et en a proposé le protologue suivant[27] :

« 1. ICICA (heptaphylla) foliis pinnato-ſeptenis. (Tabula 130.)

Icica Braſilienſibus. Georg. Marcg. pag. 98. & Pis. 59. eſt ſpecies hujus generis.


Arbor, trunco triginta-pcdali, ad ſummitatem ramoſo ; ramis hinc & inde ſparſis ; ramulis folioſis & floriferis. Folia alterna, impari-pinnata, foliolis utrinque binis aut ternis, oppoſitis, coſtæ adnexis, ovatis, in acumen longum deſinentibus, glabris, integerrimis, brevi petiolatis. Flores axillares, corymboſi.

E cortice vulnerato ſtillat ſuccus reſinoſus, limpidus, odoris citrei, qui brevi indureſcit, & in reſinam albicancem abit. Eâ utuntur incolæ ad ſuſſumigia, cum in domibus, tùm in eccleſiis.

Florebat fructumque ferebat Septembri.

Habitat in ſylvis Guianæ, & ad littora maris.

Nomem Caribæum AROUAOU ; Gallicum ARBRE DE L'ENCENS.


L'ICIQUIER a ſept feuilles. (PLANCHE 130.)

Le tronc de cet arbre s'élève à trente pieds & plus, ſur deux pieds, & plus de diamètre ; ſon écorce eſt rouſſâtre, ridée, gerſée, inégale & raboteuſe ; ſon bois eſt blanc, mais dans le centre du tronc il eſt rougeâtre. Il pouſſe à ſon ſommet des branches droites, & d'autres horiſontales qui ſe répandent en tout ſens, & ſont chargées de rameaux garnis de feuilles ailées à deux rangs de folioles oppoſées, terminées par une impaire ; le nombre des folioles eſt de cinq ou de ſept ; elles ſont verdâtres, liſſes, entières, épaiſſes, ovales & terminées en pointe. L'on en a repréſenté une de grandeur naturelle, à l'aiſſelle des feuilles naiſſent des petits bouquets de fleurs; leur pédoncule eſt court.

Le calice eſt d'une ſeule pièce à quatre dentelures aiguës.

La corolle eſt à quatre pétales blancs, longs & aigus, attaches autour d'un disque jaune qui couvre le fond du calice ; ils ſont oppoſés aux diviſions du calice, courbes, renverſés a leur partie ſupérieure.

Les étamines ſont au nombre de huit rangées autaiir du diſque auquel elles adhèrent -, le filet eſt court ; 1'anthère eſt longue, & à deux bourſes jaunâtres.

Le piſtil eſt un ovaire arrondi, emboëté dans le diſque, ſurmonté d'un style vert, charnu, termine par un stigmate épais, applati, creuſé a ſon centre, & marqué de quatre ſillons.

L'ovaire devient une capsule coriace qui s'ouvre en deux, trois & quatre valves, ſous leſquelles eſt une ſubſtance ſucculente, rouge, d'un goût agréable, qui ſe partage en deux, trois ou quatre quartiers qui renferment chacun un osselet.

[...]

Lorſqu'on entame l'écorce & qu'on coupe quelques groſſes branches, il en découle un ſuc clair, tranſparent, balſamique & réſineux, qui, étant deſſéché, devient une réſine blanchâtre dont quelques habitans ſe ſervent pour parfumer leurs appartements.

Cet arbre croît dans les grandes forêts de la Guiane; on le trouvé auſſi dans les lieux ſablonneux au bord de la mer ; alors il eſt beaucoup plus petit. Il fleurit & donne des fruits dans le mois de Septembre.

II eſt nommé AROUAOU par les Galibis, & ENCENS par les Nègres. »

— Fusée-Aublet, 1775.

Notes et références

modifier
  1. a et b Tropicos.org. Missouri Botanical Garden., consulté le 15 août 2014
  2. Tropicos.org. Missouri Botanical Garden., consulté le 7 juin 2024
  3. GBIF Secretariat. GBIF Backbone Taxonomy. Checklist dataset https://doi.org/10.15468/39omei accessed via GBIF.org, consulté le 7 juin 2024
  4. Pierre Grenand, Christian Moretti, Henri Jacquemin et Marie-Françoise Prévost, Pharmacopées traditionnelles en Guyane : Créoles. Wayãpi, Palikur, Paris, IRD Editions, , 663 p. (ISBN 978-2-7099-1545-8, lire en ligne), p. 264
  5. a b c et d (en) Thomas Morley, Julian A. Steyermark (Eds), Paul E. Berry (Eds), Kay Yatskievych (Eds) et Bruce K. Holst (Eds), Flora of the Venezuelan Guayana, vol. 3, Araliaceae–Cactaceae, Box 299, St. Louis, MO 63166-0299, MISSOURI BOTANICAL GARDEN PRESS, , 792 p. (ISBN 9780915279463), p. 454
  6. a b et c (pt) Lorenzi, H., Árvores brasileiras. Manual de identificação e cultivo de plantas arbóreas nativas do Brasil., Nova Odessa, SP. Ed. Plantarum, , 385 p. (lire en ligne), p. 76
  7. Albert Lemée, Flore de la Guyane française : Tome III - Dilléniacées à Composées, Brest, LIBRAIRIE LECHEVALIER, , 686 p., p. 561
  8. (en) PAULO D. SILVA, INARA R. LEAL, RAINER WIRTH et MARCELO TABARELLI, « Harvesting of Protium heptaphyllum (Aubl.) March. seeds (Burseraceae) by the leaf-cutting ant Atta sexdens L. promotes seed aggregation and seedling mortality », Revista Brasil. Bot., vol. 30, no 3,‎ , p. 553-560 (lire en ligne)
  9. (en) Delcio Dias MARQUES, Rogério Antônio SARTORI, Telma Leda Gomes LEMOS, Luciana Lucas MACHADO, João Sammy Nery de SOUZA et Francisco José Queiroz MONTE, « Chemical composition of the essential oils from two subspecies of Protium heptaphyllum », Acta Amazonica, vol. 40, no 1,‎ , p. 227-230 (lire en ligne)
  10. (en) G.S. Susunaga, A.C. Siani, M.G. Pizzolatti, R.A. Yunes et F. Delle Monache, « Triterpenes from the resin of Protium heptaphyllum », Fitoterapia, vol. 72, no 6,‎ , p. 709-711 (DOI 10.1016/S0367-326X(01)00289-1)
  11. (en) José Gildo Rufino de Freitas, Claudio Augusto Gomes da Camara, Marcílio Martins de Moraes et Henrique Costa Hermenegildo da Silva, « Volatile Constituents of Two Species of Protium from the Atlantic Rainforest in the State of Pernambuco, Brazil », Natural Product Communications, vol. 6, no 11,‎ , p. 1727-1730 (lire en ligne)
  12. (en) Rayane C. Albino, Prissila C. Oliveira, Francisco Prosdocimi, Osman F. da Silva, Humberto R. Bizzo, Paola E. Gama, Cássia M. Sakuragui, Carolina Furtado et Danilo R. de Oliveira, « Oxidation of monoterpenes in Protium heptaphyllum oleoresins », Phytochemistry, vol. 136,‎ , p. 141-146 (DOI 10.1016/j.phytochem.2017.01.013)
  13. (en) Rodrigo S. C. Cabral, Cassia C. F. Alves, Hellen R. F. Batista, Wendel C. Sousa, Isabela S. Abrahão, Antônio E. M. Crotti, Mariana B. Santiago, Carlos H. G. Martins et Mayker L. D. Miranda, « Chemical composition of essential oils from different parts of Protium heptaphyllum (Aubl.) Marchand and their in vitro antibacterial activity », Natural Product Research,‎ (DOI 10.1080/14786419.2018.1536659, lire en ligne)
  14. (en) G.F. Aragão, L.M.V. Carneiro, A.P.F. Junior, L.C. Vieira, P.N. Bandeira, T.L.G. Lemos et G.S. de B. Viana, « A possible mechanism for anxiolytic{{}} and antidepressant effects of alpha- and beta-amyrin from Protium heptaphyllum (Aubl.) March », Pharmacology, Biochemistry and Behavior, vol. 85,‎ , p. 827–834 (DOI 10.1016/j.pbb.2006.11.019)
  15. (en) Amaurilio Oliveira Nogueira, Yasmin Ingrid Santos Oliveira, Beatriz Lima Adjafre, Maria Elisabete Amaral de Moraes et Gislei Frota Aragão, « Pharmacological effects of the isomeric mixture of alpha and beta amyrin from Protium heptaphyllum: A literature review », Fundamental & Clinical Pharmacology, vol. 33, no 1,‎ , p. 4-12 (DOI 10.1111/fcp.12402)
  16. (en) Francisco A. Oliveira, Gerardo M. Vieira-Júnior, Mariana H. Chaves, Fernanda R.C. Almeida, Mariana G. Florêncio, Roberto C.P. Lima, Jr., Regilane M. Silva, Flavia A. Santos et Vietla S.N. Rao, « Gastroprotective and anti-inflammatory effects of resin from Protium heptaphyllum in mice and rats », Pharmacological Research, vol. 49,‎ , p. 105–111 (DOI 10.1016/j.phrs.2003.09.001)
  17. (en) Wendel José Teles Pontes, José Cândido Guerra de Oliveira, Cláudio Augusto Gomes da Câmara, Adelmo C. H. R. Lopes, Manoel Guedes Correia Gondim Júnior, José Vargas de Oliveira, Reginaldo Barros et Manfred Oswald Erwin Schwartz, « Chemical composition and acaricidal activity of the leaf and fruit essential oils of Protium heptaphyllum (Aubl.) Marchand (Burseraceae) », Acta Amaz., vol. 37, no 1,‎ (DOI 10.1590/S0044-59672007000100012, lire en ligne)
  18. (en) Gislei Frota Aragao, Marta Cristhiany Cunha Pinheiro, Paulo Nogueira Bandeira, Telma Leda Gomes Lemos et Glauce S. de Barros Viana, « Analgesic and Anti-Inflammatory Activities of the Isomeric Mixture of Alpha- and Beta-Amyrin from Protium heptaphyllum(Aubl.) March », Journal Of Herbal Pharmacotherapy, vol. 7, no 2,‎ , p. 31-47 (DOI 10.1080/J157v07n02_03)
  19. (en) Ewelyne Miranda de Lima, Didley Sâmia Paiva Cazelli, Fernanda Endringer Pinto, Renata Alves Mazuco, Ieda Carneiro Kalil, Dominik Lenz, Rodrigo Scherer, Tadeu Uggere de Andrade et Denise Coutinho Endringer, « Essential Oil from the Resin of Protium heptaphyllum: Chemical Composition, Cytotoxicity, Antimicrobial Activity, and Antimutagenicity », Pharmacogn Mag, vol. 12(Suppl 1),‎ , S42–S46 (DOI 10.4103/0973-1296.176113)
  20. (en) Naiéle Sartori Patias, Valéria Dornelles Gindri Sinhorin et Adilson Paulo Sinhorin, « Antioxidant Potentials and other Biological Activities of Protium heptaphyllum (Aubl.). March: Mini-Review », The Natural Products Journal, vol. 13,‎ (lire en ligne)
  21. (en) Rodrigo Sebastião Cruvinel Cabral, Cassia Cristina Fernandes, Alline Laiane Borges Dias, Hellen Regina Fernandes Batista, Lizandra Guidi Magalhães, Mariana Cintra Pagotti et Mayker Lazaro Dantas Miranda, « Essential oils from Protium heptaphyllum fresh young and adult leaves (Burseraceae): chemical composition, in vitro leishmanicidal and cytotoxic effects », Journal of Essential Oil Research, vol. 3, no 3,‎ , p. 276-282 (DOI 10.1080/10412905.2020.1848651)
  22. (en) Flávia Almeida Santos, Julyanne Torres Frota, Bruno Rodrigues Arruda, Tiago Sousa de Melo, Armenio André de Carvalho Almeida da Silva, Gerly Anne de Castro Brito, Mariana Helena Chaves et Vietla Satyanarayana Rao, « Antihyperglycemic and hypolipidemic effects of α, β-amyrin, a triterpenoid mixture from Protium heptaphyllum in mice », Lipids in Health and Disease, vol. 11, no 98,‎ (lire en ligne)
  23. (en) Caroline M. Melo, Talita C. Morais, Adriana R. Tomé, Gerly Anne C. Brito, Mariana H. Chaves, Vietla S. Rao et Flávia A. Santos, « Anti-inflammatory effect of α,β-amyrin, a triterpene from Protium heptaphyllum, on cerulein-induced acute pancreatitis in mice », Inflammation Research, vol. 60,‎ , p. 673–681 (DOI 10.1007/s00011-011-0321-x)
  24. (en) P. N. Bandeira, A. M. Fonseca, S. M. O. Costa, M. U. D. S. Lins, O. D. L. Pessoa, F. J. Q. Monte, N. A. P. Nogueira et T. L. G. Lemos, « Antimicrobial and Antioxidant Activities of the Essential Oil of Resin of Protium heptaphyllum », Natural Product Communications, vol. 1, no 2,‎ , p. 117-120 (DOI 10.1177/1934578X0600100207, lire en ligne)
  25. Catalogue of Life Checklist, consulté le 15 août 2014
  26. The Plant List (2013). Version 1.1. Published on the Internet; http://www.theplantlist.org/, consulté le 15 août 2014
  27. a et b Jean Baptiste Christian Fusée-Aublet, HISTOIRE DES PLANTES DE LA GUIANE FRANÇOISE, rangées suivant la méthode sexuelle, avec plusieurs mémoires sur les différents objets intéreſſants, relatifs à la culture & au commerce de la Guiane françoiſe, & une Notice des plantes de l'Iſle de France. volume I, Londres et Paris, P.-F. Didot jeune, Librairie de la Faculté de Médecine, quai des Augustins, , 867 p. (lire en ligne), p. 337-339

Voir aussi

modifier

Articles connexes

modifier

Liens externes

modifier

Sur les autres projets Wikimedia :